Zašto su koncesije na reke i šume kao istorija koja se ponavlja čak i kada su u pitanju odnosi društva prema prirodnim resursima?
Poslednjih nekoliko meseci učestalo se, i sve glasnije, govori o rekama Stare planine i rekama Šar planine i još nizu nekih ne tako poznatih rečica koje se koriste (i menjaju) za proces izgradnje malih hidroelektrana. Negodovanje lokalnog življa, osećaj stvaranja ekološke katastrofe poput onih u Mijazakijevim crtanim filmovima i tišina establišmenta ovim povodom u mnogome podsećaju na međuratni period Kraljevine Jugoslavije, kada su se šume davale pojedincima koncesijama bez kontrole u eksploataciji i njenoj održivosti.
Reke i šume su, kao i svi mi, predmeti eksploatacije onda kada se institucije predviđene za to da nas brane pokažu nemoćnima ili nezainteresovanima.
Sa rastom eksploatacije prirodnih resursa, raste i svest o neophodnosti održive potrošnje i proizvodnje. Dužnost obezbeđivanja održivosti nosi sistem.
Koncesije na šume
Milosav Jelić, u knjizi „Letopis juga” izdatoj 1930. godine, u svojoj analizi života i duha naroda sa juga Kraljevine Jugoslavije, iznosi tvrdnju da je korupcije bilo i pre rata, ali da se nikada, kao u godinama posle njega, nije uzdigla do sistema. On tvrdi da su se u vremenima pre Velikog rata, oni koji vode državu borili protiv pojedinaca koji su težili da korupcijom naruše poredak. Novo doba, prema rečima ovog analitičara donelo je centralizovanu korupciju, učinilo je da se „želja za ministarskim stolicama jednači sa željom za automobilima, skidanjem sekvestara, davanjem koncesija…”.
Koncesija predstavlja dozvolu vlasti pravnom licu ili pojedincu na korišćenje prirodnih bogatstava ili javnih dobara. Pojedinci na funkcijama sa diskrecionom mogućnosti dodeljivanja koncesija često su bili terećeni za izdavanje koncesija po koruptivnim principima, pa je tako Živojin Rafajlović 1922. godine optužen da je kao ministar šuma i rudnika izdavao koncesije na svoju ruku svojim prijateljima.
„Našički proces” je još jedan sudski proces koji se bavio koncesijama na šume. On je dobio naziv po firmi „Našičke d.d.”, koja je bila deo gigantskog internacionalnog holding društva.
Ovo društvo u Jugoslaviji bilo je brzorastuće i sa eksploatacije slavonske hrastovine, prešli su i na bosanske četinare i ostalo drvo u domaćim šumama. Tajna uspeha „Našičke” počivala je u dobijanju državnih koncesija što je prema rečima istoričara Zvonimira Kulundžića (Politika i korupcija u kraljevskoj Jugoslaviji, Zagreb 1968.) počivalo na potkupljivanju državnih službenika. Na teritorijama koje su nekad bile pod okupacijom Otomanske imperije, a koje su obilovale šumama, šume su se smatrale seoskim posedom. Privatno lice, naime, nije moglo posedovati šumu, već bi se starešinama sela dala tapija na šumu, seljaci bi je u skladu sa dogovorom eksploatisali, a starešina prikupljao porez od njih i plaćao ga. Sa dolaskom kapitalizma, ovakva praksa se menja. Pojedinci iz vladajuće strukture, poput Puniše Račića, koncesijama preuzimaju eksploatacije šuma ne obnavljajući ih pritom. To je u južnim delovima Kraljevine često dovodilo do raseljavanja sela usled terora i propasti imovine lokalnih stanovnika. (Česti su bili slučajevi da proterani Albanci odlaze u kačake što produbljuje nacionalni jaz u južnim teritorijama Kraljevine).
U težnji ka profitu najveće žrtve svakako podnosi priroda usled krčenja i neobnavljanja šuma.
Koncesije na reke
I u 2019. godini sistem pada na zadatku zaštite prirodnih resursa i specifičnih ekosistema. Koncesije na reke i šume mogu se poistovetiti na više nivoa, a uzroci ćutanja i korupcije nisu ništa manje nova pojava.
Gradnja pojedinih malih hidroelektrana odvija se i u zoni zaštićenog parka prirode na Staroj planini. Reke se izvode iz svojih korita i prebacuju u cevi. Ove radove sprovode povlašćeni investitori, a sredstva za gradnju dolaze i od novca koji građani plaćaju za električnu energiju.
Pored narušavanja poretka prirode i životne sredine brojnih životinjskih i biljnih vrsta, ovaj proces otvara mogućnost nestanka pijaće vode u ovim krajevima. Pojedina istraživanja iznose da je procenat proizvedene električne energije u mini hidroelektanama manji od 1% u odnosu na ukupnu proizvodnju, te da su ekološke štete koje proces menjanja prirodnih tokova reke donosi značajno veće od potencijalnih koristi ovakvog oblika proizvodnje električne energije.
Lokalno stanovništvo protestuje, a pojedini mediji istražuju koliko je motivacija za gradnju ovih elektrana privatan, a koliko javni interes. Koji god da je konačni odgovor na ovo pitanje, neodoljivo se nameće analogija današnjih zbivanja sa onim međuratnim. Šume zloupotrebljavane za drvnu građu svele su prirodu na pogon za proizvodnju, a fokusiranost na profit dovela do zanemarivanja njihove održivosti i obnavljanja.
Ako za svojstva reka uzmemo njihove taktilne odlike, brzinu i provodljivost, a kao suštinu posmatramo njihovu povezanost sa prirodom u njima i oko njih, mogli bismo zaključiti da ova dva trenutno nisu u simbiozi. Danas se reke, one drugačije od mekih i mirnih ravničarskih, oštre i brze, svode samo na sopstvene taktilne karakteristike, na pokret. Njihova svojstva odnose prevagu nad njihovom suštinom.
