Na romskoj zastavi se nalaze plava i zelena boja. Plava simboliše slobodu i život pod vedrim nebom, a zelena je simbol trave, puta, druma kojim se uvek kreću. Na njoj se nalazi i crveni točak kao simbol stalnog, beskonačnog kretanja romskog naroda.
Romska kultura ubraja kretanje kao jedan od ključnih činilaca. Romi su se kretali i vekovima susretali sa različitim kulturama. Na svojim putovanjima su prihvatali određene običaje i tradicije, ali su i svoju tradiciju utkali u tuđe kulture. Zbog toga je danas jako teško govoriti o globalnoj romskoj kulturi, jer se javljaju regionalne razlike uslovljene kulturom koja ih okružuje.
Iako postoje regionalne razlike, nažalost, postoji i jedan činilac kojim je celokupna romska kultura objedinjena – odnos prema njoj. Zbog svog nomadskog života, Rome su često posmatrali sa nepoverenjem, a romska kultura je uvek ostajala na marginama.
Kada se sagleda broj umetničkih dela koji uključuje motive romskog života i tradicije i broj romskih umetnika, kao i odnos našeg društva ka romskoj kulturi, shvatamo da tu postoji određena neproporcionalnost. Romska kultura je prisutna kao inspiracija u mnogim kulturama okruženja, dok je samo neveliki broj romskih umetnika uspeo da bude prihvaćen u kulturu okruženja. Takva situacija je i u svetu i na našim prostorima. Romska kultura ni u Srbiji nema dovoljnu vidljivost i prihvaćenost, iako je nadahnjivala i srpske i jugoslovenske umetnke.
Poreklo Roma u Srbiji
Postojeći izvori podataka i literatura o poreklu, migracijskim procesima i naseljavanju Roma na teritoriju Balkana i današnje Srbije su i dalje oskudni. Postoje različita mišljenja i teorije o njihovom poreklu, a najprihvaćenija je ona koja govori o severnim delovima Indije kao mestu odakle je potekla ova etnička grupa. Kao nomadski narod, selili su se ka zapadu. Mnogobrojne reči persijskog i jermenskog jezika u njihovom jeziku govore o dužem zadržavanju Roma na tim teritorijama. Smatra se da su na Balkan došli bežeći pred Seldžucima, turskim osvajačima, koji su polako nadirali iz Azije.
Prvi srpski izvori o Romima potiču iz 1323. godine, iz vremena vladavine Stefana Dečanskog, kada se govori da je jedna artističko-akrobatska ciganska družina, koja je brojala oko dvadeset članova, posetila srpsko-makedonske zemlje. Interesantan je i zapis francuskog hroničara Kiklea iz 17. veka koji o beogradskim Romima koji govori da su to ljudi koji doista prijatno pevaju i igraju uz pratnju svog ćemaneta. Ova dva zapisa nam govore da na ovim prostorima zajedno živimo sigurno sedam vekova, a verovatno i duže, a da su upravo umetnost i kultura polja na kojima najlakše možemo da se povežemo. Međutim, u praksi – stvari su malo drugačije.
Romi i njihova reprezentacija u srpskoj kulturi
Kako su Romi po poreklu nomadski narod koji se često kroz istoriju selio, nije čudno što su u srži njihove kulture upravo nematerijalne stvari – muzika, priča, pesma i ples. Posmatrajući njihovo mesto u srpskoj kulturi, upravo je muzika oblast gde su Romi najviše doprineli i oplemenili je. Dugačak je niz zaslužnih muzičara. Jedan od njih je Šaban Bajramović, koji je u Indiji zvanično krunisan kraljem romske muzike, a magazin Tajm ga je proglasio za jednog od deset najvećih bluz muzičara u svetu. Tu su svakako i imena Esme Redžepove i Usnije Redžepove, koja je dugo igrala ulogu Koštane. Ne smemo zaboraviti i pevače poput Džeja Ramadanovskog ili Šabana Šaulića. Svi su oni zaslužni za visoko pozicioniranje romske muzike u okvirima srpske kulture.
Osim značajnih muzičara koji su proslavili romsku muziku, značajne su i romske narodne pesme koje su vremenom postale sastavni deo naše kulture. Ederlezi i Đelem đelem su romske pesme koje su mnogo puta prepevane i često se mogu čuti i u izvođenju neromskih izvođača, a Zdravko Čolić i Goran Bregović su samo neka od imena na listi umetnika koji su bili inspirisani romskom muzikom. To pokazuje koliko je sama romska muzika postala bliska svima i nerazdvojni deo naše kulture.
Inspiracija za pokretne slike
Ne treba mnogo da se zamislimo da bismo se setili filmova koji su značajni za našu kulturu, a čiji je glavni predmet radnje upravo romska kultura. Skupljači perja, Crna mačka beli mačor i Dom za vešanje su kultni filmovi naših prostora. Pored navedenih, značajno mesto zauzima i Anđeo čuvar, zatim bosanskohercegovački film Epizoda u životu berača željeza, kao i sovjetski film Cigani lete u nebo, koji se kod nas izvodi u vidu pozorišnog mjuzikla. Bez obzira na žanrovsku odrednicu, da li se klasifikuje kao komedija, magično-realistični ili film crnog talasa, svaki od njih na neki način progovara o životu romskog naroda, o teškim uslovima u kojima žive, ali i pesmi koja ih prati. Mnogi od ovih filmova su osvajali značajne nagrade na filmskim festivalima i na taj način su pomogli da se jugoslovenska, a zatim i srpska kinematografija mapiraju na svetskoj karti.
Ono što se često zamera ovim filmovima jeste nedostatak Roma u glumačkoj podeli. Najčešće se dešava da vodeći glumci ne budu romskog porekla. Nekada se dešava i da u celokupnoj postavci ne postoje romski glumci. Nedostatak romskih glumaca često jeste problem, ali to svakako ne sme biti izgovor da oni ne budu uključeni u filmsko ili televizijsko ostvarenje. To je pokazao i Emir Kusturica koji je u svojim filmovima uloge davao Romima naturščicima (samoukim umetnicima) poput Ljubice Adžović i Sabrija Sulejmanija. Još bolji primer je Danis Tanović, koji je odlučio da u njegovom filmu Epizoda u životu berača željeza glume Nazif i Senada, čiji je stvarni život i bio inspiracija za ovaj film.
Druga činjenica koja se zamera jeste upravo prikaz romskog života. Često ovi filmovi nalikuju jedan drugom i imaju slična opšta mesta – sukob romskih porodica, težak život, muzičke delove. Uzeta je samo jedna slika, jedna strana romskog života i kulture koja se prikazuje iznova i iznova, i na taj način filmovi pomažu stereotipizaciji ovog naroda, umesto da pomognu da se stereotipi sruše.
Problem književnosti
Svetska književnost je prepuna romskih likova. Migel Servantes, Viktor Igo, Puškin i Šekspir su samo neka od imena književnosti u čijim delima srećemo romske junake. U našoj književnosti značajno mesto zauzima Koštana, junakinja istoimene drame Borisava Stankovića.
Romska književnost je izrazito usmenog karaktera. Mnogi proučavaoci i poznavaoci njihovih usmenih predanja su te priče i legende zapisivali. Najznačajniji od njih su Rade Uhlik i Tihomir Đorđević, dok je Tihomir zapise priča objavio u zbirci Ciganske narodne pripovetke, a danas se kao najznačajniji istraživač ističe Rajko Đurić. Ipak bez obzira koliko sakupljenih priča je postojalo, njihov transfer u kulturu koja ih okružuje nije se desio. Romske narodne priče su nekako ostale van sfere kulturnog interesovanja iako su zapisane i objavjene. Za razliku od muzičke sfere, koja je svima lako dostupna i često se ne sagledava kao elitna, književna sfera je ostala van okvira romskog naroda. Sama ta činjenica govori o načinu na koji naše društvo često posmatra Rome, nedostojne visokih kulturnih pozicija.
Još jedan problem sa književnošću je i nedostatak priznatih i široko prihvaćenih romskih pisaca. Iako je Gina Ranjičić, prva romska pesnikinja na ovim prostorima, stvarala u 19. veku, mi do danas nemamo romskog autora koji se istakao na našoj književnoj sceni. Na taj način ostali smo uskraćeni za autentično iskustvo naroda koji živi sa nama. Mali pomaci su vidljivi, te je nedavno među čitalačkom publikom snažan utisak ostavila knjiga Goli život. Njen autor je Meti Kamberi, koji ovom knjigom želi da donese pravu i izmeni postojeću sliku o Romima.
Internet mim kultura
O današnjoj kulturi se ne može govoriti bez pominjanja internet mim kulture. Život na internetu nam je omogućio da svakodnevno pregledamo gomilu sadržaja, a u potrazi za smehom, često se zaustavljamo na zanimljivm videima ili montažama. Upravo su Romi neželjeni akteri nekih od najpopularnijih klipova na internetu u našem regionu. Takvi klipovi su toliko uticajni da su čak i fraze A vi, kako te?, Što se morala tiče, morala sam ili Nesam školovala od vremena pa do sad prešle i u govorni jezik i uličnu supkulturu.
Ono što je zabrinjavajuće jeste naličje ovih klipova. Oni najčešće prikazuju romsku populaciju koja živi u teškim uslovima, često bez osnovnih uslova za život na potpunoj društvenoj margini. Naše društvo smehom reaguje na takve situacije, koje bi trebalo da podignu društvenu svest o problemima ovog dela društva. To pokazuje manjak svesti i brige za probleme sa kojima se Romi suočavaju, a takav stav se valja menjati.
Postojanje i podrška institucija
U Finskoj samo 5% stanovništva govori švedski jezik, ali je švedski jezik zvaničan i obavezan u osnovnoj školi. U Finskoj živi oko 5000 pripadnika romske nacionalnosti, ali je njihov jezik zaštićen ustavom. U Srbiji više od 2% stanovništva čine Romi. Prema nezvaničnim podacima, taj broj je i veći.
Romski jezik izborni u nekim školama u Vojvodini, na Radio televiziji Vojvodine postoje emisije na romskom jeziku, a na Radio Beogradu se emituje emisija Romano Them. Nacionalni savet romske nacionalne manjine u Srbiji je još 2013. godine doneo odluku o standardizciji romskog jezika. Ipak, jezik kojim govori druga po veličini nacionalna manjina do danas nije priznat kao zvanični manjinski jezik u Republici Srbiji. Ovo je samo jedan od primera koji prikazuje da je romska kultura prilično zanemarena u našoj zemlji.
Nedostatak romskih kulturnih institucija se ogleda i na primeru Muzeja romske kulture u Beogradu. Ovaj muzej čuva neke od tekovina romske kulture kao što je prvi zapis na romskom jeziku u svetu ili prva Biblija prevedena na romski u Srbiji. Muzej je nekada imao veći prostor, koji je zatvoren, pa je delovanje svedeno samo na galeriju. Još jedan primer je i spomen obeležje romske zajednice kojem preti rušenje. Ovaj objekat je značajan zbog spomen ploče posvećene romskim borcima u ratovima za oslobođenje, ali i zbog kapele u kojoj se praznuje praznik Tetkice Bibije, romske svetiteljke i zaštitnice. Iako je ova spomen ploča ugrožena, izostala je podrška i Republičkog i Gradskog zavoda za zaštitu spomenika.
Romi – most među kulturama
Romi su nomadski narod. Bez obzira na mesto gde trenutno žive, njihova iskustva su bliska, pa samim tim inspiracija koju pružaju našoj kulturi, slična je inspiraciji koju pružaju umetnicima drugih krajeva. Inspirišući svojom tradicijom i svojim životima, oni povezuju umetnike različitih zemalja koji stvaraju dela koja ne poznaju granice. Na nama je da ta dela vrednujemo, ali da vrednujemo i te ljude, da im obezbedimo ravnopravno mesto u društvu i budućnost u kojoj njihova kultura može zasijati u potpunosti i gde se i oni sami mogu iskazati u svim domenima umetnosti.
