U junu 1992. godine u Rio de Žaneiru održana je Konferencija Ujedinjenih nacija o zaštiti životne sredine i razvoju (UNCED). Na ovoj Konferenciji, gde je prisustvovalo gotovo 10.000 zvaničnika iz oko 150 zemalja i 116 nacionalnih političkih lidera, doneta je, između ostalog, i Konvencija o biološkoj raznovrsnosti – biodiverzitetu.
Prema ovoj Konvenciji, biodiverzitet predstavlja varijabilnost među živim organizmima, uključujući kopnene, morske i druge vodene ekosisteme čiji su oni deo. Ovo uključuje diverzitet unutar vrsta, između vrsta i između ekosistema.
Srbiju karakteriše velika biološka raznovrsnost, a veruje se da još uvek nije u potpunosti istražena.
„I dalje ne znamo ni hiljaditi deo od 1% od onoga što nam priroda pokazuje”, bile su reči Alberta Ajnštajna.
Do sada je, kod nas, registrovano oko 44.200 vrsta i podvrsta, a procenjuje se da ukupan broj taksona dostiže cifru od 60.000. Naša zemlja predstavlja jedan od 6 centara evropskog biodiverziteta i jedan od 153 svetskih centara biodiverziteta.
Biljne zajednice u Srbiji
U Srbiji se nalazi čak 18,6 % ukupne evropske vaskularne flore.
Najznačajnije su:
Pančićeva omorika – endemit područja Podrinja, zapadne Srbije i istočne Bosne. Otkrivena je od strane srpskog naučnika Josifa Pančića 1875. godine po kom i nosi ime.
Gospina papučica – evropska vrsta orhideje koja u Srbiji raste samo na Suvoj planini. Zaštićena je od strane UNESKO-a.
Gorocvet – stanovnik Deliblatske peščare koji je u Vojvodini zaštićen od 1978. godine. Njegova ugroženost je uslovljena činjenicom da je izrazito korišćen u farmaceutskoj industriji usled lekovitih dejstava za srčana oboljenja. Ono što je najinteresantnije jeste to da je ovaj cvet zapravo otrovan.
Tisa – možemo je videti u planinskim predelima i klisurama. U Srbiji se nalazi na Zlatiboru i Kopaoniku, kao i u Đerdapskoj klisuri.
Molika – četinar koji raste na Šar-planini i Prokletijama.
Beli lokvanj – predstavlja strogo zaštićenu vrstu u Srbiji koja je pred istrebljenjem. Ugrožena je usled uništavanja njenog prirodnog staništa – močvara.
Stepski božur – raste u Deliblatskoj peščari.
Rosulja – može se naći na Staroj planini i Vlasini.
Sasa – ima je na Fruškoj gori i Deliblatskoj peščari.
Runolist – kod nas raste na Kopaoniku, Mučnju i Prokletijama.
Životinjske zajednice u Srbiji
Srbiju karakteriše izuzetno životinjsko bogatstvo. Najmanje su, zbog svoje veličine, proučeni beskičmenjaci, čiji se broj procenjuje na oko 12.000. Takođe, evidentirano je 139 vrsta valjkastih crva, 18 vrsta iz grupe Anostraca, Notostraca i Conchostraca i 33 vrste Amphipoda. Opisano je 98 vrsta riba, 19 vrsta vodozemaca, 26 vrsta gmizavaca i 352 vrsta ptica od čega 249 ptica gnezdarica i 95 vrsta sisara. Mnoge životinje se nalaze pred istrebljenjem i na listi ugroženih vrsta Srbije.
Najznačajnije su:
Velika droplja – živi na severu Banata, nalazi se u Specijalnom rezervatu prirode „Pašnjaci velike droplje”, koji zahvata teritorije opština Čoka, Novi Kneževac i Kikinda.
Orao krstaš – takođe ugrožena vrsta, koja je ujedno i jedan od simbola na grbu Srbije.
Stepski skočimiš – otkriven je 1970-ih u Deliblatskoj peščari, u južnom Banatu, koje predstavlja i jedino njegovo stanište u Srbiji.
Tekunica – naseljava nekoliko lokacija u Vojvodini, a živi i oko Vlasinskog jezera i na Staroj planini u Srbiji.
Medved – kod nas se sreću tri populacije i to: dinarsko-pindska, staroplaninska i karpatska. U Srbiji je 2004. i 2005. godine bilo oko 50 jedinki, dok ih sada ima više od 120. Najgušća populacija je na planini Tari i na Kosovu. Veruje se da je porast populacije medveda kod nas počela od 2002. godine, kada je i zabranjen lov.
Ris – Srbiju nastanjuju dve populacije risa – balkanski, na jugu i jugozapadu zemlje, i karpatski, u istočnoj Srbiji. Broj balkanskog risa se smanjuje, u korist karpatskog, čije jedinke naseljavaju Albaniju, Severnu Makedoniju, Crnu Goru i Grčku.
Tamnooki potkovičar – živi na četiri lokacije na istoku Srbije i njegova populacija broji samo oko 200 jedinki.
Vidra*– vrsta koja je nestala sa teritorije Srbije. Poslednji nalazi o ovoj vrsti datiraju iz 1940-ih godina i to iz okoline Beograda.
Zaštićena područja
Zaštićena područja su područja koja imaju izraženu geološku, biološku, ekosistemsku i/ili predeonu raznovrsnost. Klasifikovana su u 7 kategorija, i to: strogi rezervat prirode, specijalni rezervat prirode, nacionalni park, spomenik prirode, zaštićeno stanište, predeo izuzetnih odlika i park prirode.
Kod nas je zakonom zaštićeno oko 450 prirodnih celina i dobara. Imamo 5 nacionalnih parkova, 13 parkova prirode, 74 rezervata prirode, 28 predela izuzetnih odlika i 253 spomenika prirode. Neki od prirodnih dobara su u postupku zaštite.
Kako štetimo biodiverzitetu naše zemlje?
Čovek je, sad već dobro poznato, glavni razlog ugroženosti i biljnih i životinjskih vrsta, kako kod nas, tako i na globalnom nivou. Stalan priliv stanovništva u velike gradove iziskuje njihovo konstantno širenje na račun zelenih površina. Neplanska i neadekvatna gradnja dovela je do ekstremnih zagađenja reka i zemljišta, a samim tim i do nedostatka vode za piće i hrane. Razvoj farmaceutske i prehrambene industrije dovela je preterane eksploatacije biokapciteta zemlje. Takođe, klimatske promene narušile su bioritam pojedinih živih bića što je dovelo do njihove ugroženosti, a neretko i do potpunog istrebljenja.
Do velikih problema dovodi uništavanje staništa, poput intenzivne seče šuma, pretvaranje stepa u oranice i isušivanje vlažnih predela. Brojne vrste ugrožava i krivolov. Za krivolov se koriste različita sredstva koja su i zakonom zabranjena. Najzastupljeniji primer za to je vabilica – zvučni mamac za prepelice. Mnoge životinje stradaju i od posledica trovanja pesticidima koji se nekontrolisano koriste u poljoprivrednim kulturama.
Vrste koje su iščezle i čiji je opstanak upitan predstavljene su od strane Međunarodne unije za zaštitu prirode (IUCN) u crvenoj i crnoj knjizi, raspoređene po određenim kriterijumima.
Crvene knjige predstavljaju bazu podataka o vrstama koje su izložene opasnosti od izumiranja. Cilj objavljivanja ovih knjiga je da se stručno i naučno istakne potreba očuvanja ugroženih vrsta, ukaže na nedostatke u postojećem sistemu zaštite i predlože rešenja kojima bi se moglo poboljšati stanje ili bar usporiti nestajanje vrsta. Srbija ima šest izdanja crvene knjige, i to o biljkama, o dnevnim leptirima, vodozemcima, gmizavcima, pticama i pravokrilcima.
Crne knjige predstavljaju spisak istrebljenih vrsta od strane čoveka. Prema informacijama koje imamo na raspolaganju, svakoj četvrtoj vrsti sisara na svetu preti istrebljenje, svakog dana nestane oko 36.000 životinja, pred izumiranjem je i oko 50% biljaka, za samo 30 godina uništeno je skoro 20% tropskih kišnih šuma i isušeno je oko 50% močvarnih područja.
Zakonska regulativa naše zemlje
Zakon o zaštiti prirode donet je 2009. godine, a ubrzo nakon toga donet je i Pravilnik o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva u Srbiji.
Prema tome, na listi zaštite našle su skoro sve vrste ptica, vodozemaca i gmizavaca, kao i veliki broj sisara, insekata i biljaka. Osim toga, pod zaštitu su prvi put stavljene i određene vrste algi, mahovina, gljiva i lišajeva.
U statusu strogo zaštićenih divljih vrsta biljaka, životinja i gljiva, proglašeno je ukupno 1.759 vrsta, i to 1.032 vrste životinja, 75 vrsta gljiva i lišajeva, 627 vrsta biljaka i 25 vrsta algi, dok je u statusu zaštićenih divljih vrsta proglašeno ukupno 854 vrsta, od čega je 258 vrsta životinja, 37 vrsta gljiva i 559 vrsta biljaka.
Zakoni koji štite prirodu u Srbiji su konkretni, koncizni i dobro fundirani. Međutim, glavni problem leži u načinu sprovođenja tih zakona, kao i da li podjednako važe za sve građane jer smo, uprkos njima, bili svedoci bahate gradnje investitora u zaštićenim područjima, a samim tim i ugrožavanju njihovih stanovnika.
Opstanak biodiverziteta
Svake godine 22. maja obeležava se Dan zaštite biodiverziteta. Ovogodišnja tema je, simbolično, „Od sporazuma do akcije: Povratak na biodiverzitet“. Zasniva se na rezultatima 15. Konferencije UN-a o biodiverzitetu (COP15), održane krajem 2022. godine.
Naime, 190 država postiglo je sporazum o biodiverzitetu – sporazum Kunming-Montreal. Njegov cilj je da zaštiti zemlju, okeane i životinjske vrste od zagađenja, uništenja i klimatske krize.
Najznačajnija od dvadesetak usvojenih mera je preuzeta obaveza da se do 2030. zaštiti 30% kopnenih i vodenih površina koje se smatraju važnim za biološku raznovrsnost. Trenutno je zaštićeno 17% kopnenih površina i 8% morskih. Takođe, autohtoni narodi moraju biti prepoznati i zaštićeni kao čuvari 80% biodiverziteta koji opstaje na Zemlji, a pored toga, traži se i da se prepolovi rizik vezan za pesticide, kao i restauracija 30% degradiranog zemljišta.
Ukoliko želimo siguran opstanak na planeti, neophodan je zajednički rad i trud u primeni ovih mera i očuvanju biodiverziteta.
