Tamno nebo je termin koji je nastao u okviru Međunarodne organizacije tamnog neba, a govori o područjima na površini Zemlje koja nemaju svetlosnog zagađenja ili je ono u minimalnoj količini, tako da ne utiče na izmenu prizora noćnog neba. Pod izmenom prizora noćnog neba podrazumeva se smanjena vidljivost zvezda i drugih nebeskih tela usled prekomerne količine rasvete na Zemlji koja blokira pogled ka njima.
Vrste svetlosnog zagađenja
Razlikujemo dve vrste svetlosnog zagađenja:
- Svetlosno zagađenje u spoljašnjoj sredini – nalazi se u prirodnoj sredini i predstavlja izmenu nivoa prirodne svetlosti u noćnim satima, koja je prouzrokovana veštačkim izvorima svetlosti. Štetno je po biljke i životinje, a utiče i na astronomska posmatranja, kao i ekonomske gubitke usled prekomerne potrošnje električne energije.
- Svetlosno zagađenje u unutrašnjoj sredini – nalazi se u zatvorenim prostorijama i potiče od veštačkog osvetljenja određene količine, intenziteta i spektara (boja).
Šta su međunarodne lokacije tamnog neba?
Međunarodne lokacije tamnog neba (International Dark Sky Places) je program pokrenut 2001. godine od strane Međunarodne organizacije tamnog neba. Njegov cilj je da zaštiti područja širom sveta u kojima je očuvana prirodna tama neba.
Prijave za proglašavanje lokaliteta tamnog neba pregleda Međunarodna komisija koju čine stručnjaci za tamno nebo, uz pomoć prethodno uspešnih aplikanata. Potrebno je da kandidati pokažu da imaju podršku lokalne zajednice u ovom poduhvatu i prilože dokument sa dugoročnim planovima usmerenim ka zaštiti i promociji tamnog neba.
Kada lokalitet zvanično dobije sertifikat, Međunarodna organizacija tamnog neba aktivno promoviše ove lokacije različitim medijima i svojim mnogobrojnim članovima širom sveta kako bi pomogla njihovoj većoj posećenosti, i uticala na privredni rast lokalnih zajednica. Redovni izveštaji koje podnose lokacije tamnog neba osiguravaju nastavak njihovog zalaganja za očuvanje tamnog neba i održavanje njegovog kvaliteta.
U okviru programa Međunarodne lokacije tamnog neba postoji pet podela prema područjima kojima se one dodeljuju. Ova područja se međusobno razlikuju po kvalitetu noćnog neba, ali i stepenu napora koji lokalna zajednica ulaže u njegovo očuvanje.
To su:
Međunarodne zajednice tamnog neba (MZTN)
Međunarodna zajednica tamnog neba (International Dark Sky Community) je selo, grad, opština ili druga zajednica koja je pokazala napor u očuvanju tamnog neba kroz korišćenje kvalitetne ekološke spoljašnje rasvete (određene konstrukcije, boje i intenziteta svetlosti, tj. potpuno zasenčene svetiljke sa sijalicama ispod 3000K) i podizanje svesti o problematici svetlosnog zagađenja. Zajednice tamnog neba odgovornim upravljanjem tamnim nebom daju primere dobre prakse zajednicama u okolini.
Borego Springs se nalazi u San Dijego okrugu, na svega nekoliko sati vožnje od Los Anđelesa. Proglašen je za prvu Međunarodnu zajednicu tamnog neba u Kaliforniji, a tek drugu u svetu.
Nekoliko konkretnih akcija koje su građani Borego Springsa preduzeli kako bi postali Međunarodna zajednica tamnog neba su:
- Deljenje stava da noćno nebo vredi promovisati i zaštititi.
- Uključivanje koncepta noćnog neba u kategoriju resursa zajednice u pravne dokumente koji se bave upravljanjem zajednicom.
- Davanje detaljnih smernica za korišćenje uređaja za spoljno osvetljenje (poput uličnih svetiljki, ali i osvetljenja na kućama, zgradama i poslovnim objektima). Ističe se da korišćenje više svetlosti nije uvek najbolje rešenje. Često se isti cilj (na primer osvetljavanje ulaznog dela kuće) može ostvariti uz korišćenje manje svetlosti, koje ne prouzrokuje svetlosno zagađenje.
Prema proračunima Međunarodne energetske asocijacije (International Energy Association), troškovi svetlosnog zagađenja u Americi iznose skoro deset milijardi dolara godišnje. Pored ekonomske uštede, cilj usvajanja ovih standarda upravljanja tamnim nebom je smanjenje opadanja kvaliteta noćnog neba, uz istovremeno održavanje zaštite i sigurnosti koju osvetljenje pruža.
Još jedan primer dobre prakse zajednice Borego Springsa predstavlja dodela sertifikata Prijateljskog preduzeća noćnog neba (Night Sky Friendly Businesses). Sertifikat se dodeljuje preduzećima i organizacijama koje poštuju smernice za odgovarajuće spoljno osvetljenje i tako doprinose očuvanju noćnog neba.
U Borego Springsu organizuju se brojne aktivnosti poput vođenih noćnih šetnji, posmatranja različitih nebeska tela pomoću teleskopa i stručnih predavanja o širokom spektru astronomskih tema. Tokom cele godine možete učestvovati na radionicama fotografisanja noćnog neba, doživeti nezaboravno iskustvo meteorske kiše ili otići na kampovanje.
Međunarodni parkovi tamnog neba (MPTN)
Međunarodni park tamnog neba (International Dark Sky Park) je javna površina ili privatni posed koji je je zbog svog velikog značaja za prirodu, nauku i obrazovanje zaštićen, ali i dostupan za boravak građanima.
Park Tamnog neba Petrova gora jedan je od prvih lokaliteta na Balkanu koji je poneo ovu titulu. S obzirom na to da je kvalitet neba značajno bolji u odnosu na naseljena područja, ovakvi lokaliteti omogućavaju astronomima amaterima, ali i turistima i građanima u okolini, da iskuse prirodnu tamu i zvezdano nebo koje im je nedostupno u gradovima.
Međunarodni rezervati Tamnog neba (MRTN)
Rezervat tamnog neba (International Dark Sky Reserves) se sastoji od centralnog dela i obodnog područja.
Iako je u centralnom delu kvalitet tamnog neba veći nego u obodnom, obodni deo je značajan zbog uvažavanja mera o sprečavanju svetlosnog zagađenja i doprinosa očuvanju centralnog dela. Rezervat se formira kroz partnerstvo svih upravljača zemljištem na kojem se rezervat nalazi, a na kojem su upravljači kroz usvajanje propisa i dugoročno planiranje prepoznali značaj očuvanja prirodnog noćnog okruženja.
Smešten u Kanadi u južnom Kvebeku, Mon-Megantik je najveći međunarodni rezervat tamnog neba na svetu. Prostire se na površini od približno 5.300 km² koja se sastoji od 34 grada i sela koja naseljava 225.000 građana.
Prema rečima članice tima upravljača rezervata, Meline Duboa Vere (Mélina Dubois Verret), dobijanje statusa međunarodnog rezervata tamnog neba imalo je pozitivne uticaje na ceo region. Osim povećanja kvaliteta života građana i zaštite životne sredine tokom noći, ostvareno je i smanjenje rasipanja elektične energije.
Stručni tim Mon-Megantika preporučuje četiri principa za dobro osvetljenje:
1.Orijentacija – potrebno je da su izvori svetlosti pravilno konstruisani i da ne emituju svetlost koja prelazi liniju horizonta (pošto osvetljavanje iznad te linije nije svrsishodno).
2.Boja – izvori svetlosti od 2200 K i manje (10% plave svetlosti i manje) dozvoljeni su za sve upotrebe na otvorenom.
3.Intenzitet – intenzitet svetlosti mora biti usklađen sa preporučenim nivoima osvetljenosti u tom području.
4.Vreme trajanja – u opštinama Ot-Sen-Fransoa i Granit, ulična rasveta je isključena ili smanjena posle 22 sata ili nakon radnog vremena.
Ovaj kanadski region svake godine poseti veliki broj turista upravo zbog netaknutog zvezdanog neba. Ono po čemu je rezervat prepoznatljiv je opservatorija Mon-Megantik.
Tokom dana možete učestvovati u vođenom obilasku kako biste videli istraživački teleskop i saznali sve detalje o metodama i aktivnostima naučnika koji upravo ovde sprovode svoja istraživanja. Organizuju se i brojni događaji za uživanje u noćnom nebu, poput posmatranja meteorske kiše Perseida u avgustu.
Međunarodna utočišta tamnog neba (MUTN)
Utočište tamnog neba (International Dark Sky Sanctuaries) se razlikuje od parka ili rezervata po tome što se obično nalazi na veoma udaljenoj lokaciji sa nijednim ili nekoliko obližnjih ugrožavajućih izvora po kvalitet noćnog neba. Njegova geografska izolacija doprinela je imenovanju određene lokacije „utočištem”, sa ciljem povećanja svesti o ovim krhkim nalazištima i promovisanja njihovog dugoročnog očuvanja.
Park Kulturne baštine !Ae!Hai Kalahari je deo prekograničnog parka Kgalagadi koji obuhvata 38.000 km² na području Južne Afrike i Bocvane. Nastao je 2002. godine, nakon uspeha u sporu za povraćaj starosedelačke teritorije pokrenutom od strane naroda Komani San (Khomani San) i Mjer (Mier).
Park Kulturne baštine !Ae!Hai Kalahari jedino je Međunarodno utočište tamnog neba u Africi i jedno od svega nekoliko na svetu. Ovu titula mu je dodeljena 2019. godine, kao rezultat napora Ksaus Kolibe (!Xaus Lodge) – jedinog mesta sa trajnim osvetljenjem u Parku Kulturne baštine !Ae!Hai Kalahari.
Noćno nebo ovde je gotovo potpuno bez zagađenja, uključujući svetlosno zagađenje i prirodno zagađenje atmosfere. Na SQM-u (Sky Quality Meter – instrument za merenje svetlosnog zagađenja) skali tame, gde vrednost od 22 predstavlja netaknutu tamu, oko Ksaus Kolibe i njene okoline izmerena je vrednost u proseku 21,6. Zbog ovih specifičnosti, upravnici utočišta imaju planove za razvoj astro-turizma, koji će dalje doprineti otvaranju radnih mesta i ekonomskom osnaživanju regiona.
Pripadnicima naroda Komani San, jednom od od najstarijih plemena na svetu, nebo je duhovno i kulturološki značajno. Njihova kultura sačinjena je od pregršt nebeskih priča o suncu, mesecu, zvezdama i galaksijama.
Očuvanje noćnog neba važno je i za lokalnu floru i faunu. Iako se na prvi pogled ne čini tako zbog geografskog položaja ovog područja i njegove klime, životinje i biljke koje se ovde nalaze, prilagodile su se okruženju kako bi opstale. Životinje veći deo svojih egzistencijalnih potreba ostvaruju noću (poput ishrane), kako bi izbegle visoke dnevne temperature. Biljke su takođe prilagodile svoje procese ovoj klimi, da bi izbegle gubitak vode. Zbog svega ovoga, neophodno je da prirodno tamno nebo u ovom području ostane netaknuto.
Urbana lokacija noćnog neba (ULNB)
Urbana lokacija noćnog neba (Urban Night Sky Place) je otvoreni prostor, opštinski park, mesto za posmatranje ili druga slična lokacija u blizini ili unutar velike urbane sredine. Njeni upravnici kroz dizajn ovog područja aktivno promovišu autentično noćno iskustvo i organizuju brojne aktivnosti u cilju širenja svesti o problematici svetlosnog zagađenja.
Nacionalno utočište za divlje životinje Zlatna dolina nalazi se na 11 km južno od centra Albukerkija, američkog grada sa skoro milion stanovnika. Ono se se prostire na 226 hektara duž reke Rio Grande i predstavlja važno stanište divljih životinja i ptica selica. Ovo utočište svojim postojanjem pokazuje da ljudi i divlje životinje mogu skladno da žive u zaštićenom prostoru koji se nalazi u neposrednoj blizini gusto naseljenog urbanog centra.
Američko Nacionalno utočište za divlje životinje Zlatna dolina (Valle de Oro National Wildlife Refuge, Novi Meksiko, SAD) proglašeno je za prvu urbanu lokaciju noćnog neba na svetu.
Da bi dobili status Urbane lokacije noćnog neba, upravljači utočista izmenili su osvetljenje kako bi bilo u potpunosti zasenčeno i sa temperaturom boje od 3.000 K ili niže, ne bi li smanjili štetni uticaj svetla plave boje. Time je postignuto da ovo područje ostane zdravo i sigurno utočište za divlje životinje.
Studije objavljene 2016. i 2017. godine, zasnovane na podacima prikupljenim satelitskim osmatranjem i daljinskom detekcijom, pokazuju da gradovi širom sveta postaju sve više osvetljeni. Zbog toga je izuzetno bitno adekvatno rešavanje pitanja osvetljenja u urbanim sredinama, u skladu sa principima zaštite životne sredine.
Od februara 2020. godine, titulu Međunarodne lokacije tamnog neba nosi preko 130 područja širom sveta.
Ovaj tekst je napisan povodom Dana planete Zemlje u saradnji sa Nevladinom organizacijom Carpe Noctem, koja se bavi zaštitom životne sredine, sa posebnim akcentom na problematiku svetlosnog zagađenja. Više informacija o samom procesu prijave možete pronaći na njihovom sajtu ili na sajtu Međunarodne organizacije tamnog neba.
