Amazonska prašuma je najveća prašuma na svetu. O raznolikosti biodiverziteta Amazonske prašume govori podatak da se svake godine otkrije više od 100 novih vrsta biljnog i životinjskog sveta. Ujedno, predstavlja dom za više od 400 domorodačkih plemena od kojih svako ima svoju autentičnu kulturu. Resursi vode i šuma koje Amazon pruža su presudni za ekonomski razvoj Južne Amerike.
Savremena medicina takođe zavisi od šumskih resursa, jer su mnogi tretmani i vakcine izvedeni iz divlje flore ovog područja. Američki Nacionalni institut za rak utvrdio je da 70% biljaka koje su korisne za lečenje raka raste samo u prašumama.
Amazon je od izuzetnog značaja ne samo za lokalne i domorodačke zajednice, već i za ostatak sveta. Prašuma je bitan faktor u stabilizaciji svetskih obrazaca kiša, kao i apsorbciji velike količine ugljen-dioksida, što doprinosi ublažavanju klimatskih promena.
O razlozima deforestacije Amazonske prašume i tome šta je potrebno učini za njeno očuvanje, pročitajte u nastavku teksta.
Geografski položaj i poreklo naziva Amazona
Amazonska prašuma se nalazi u okviru istoimene reke, čiji sliv obuhvata oko 40% južnoameričkog kontinenta i prostire se u čak devet država: Brazil, Bolivija, Peru, Ekvador, Kolumbija, Venecuela, Gvajana, Francuska Gvajana i Surinam. Dok je u Amazonskom basenu najveća svetska tropska kišna šuma, region se sastoji od bezbroj drugih ekosistema, od prirodne savane do močvara.
Smatra se da naziv Amazon potiče iz 16. veka. Tada je španskog istraživača Fransiska de Oreljana (Francisco de Orellana) i njegovu ekspediciju koja je istraživala ovo područje, napalo pleme Tapujas. Pošto su ratnici ovog plemena bili i muškarci i žene, verovatno ih je taj događaj podsetio na drevni grčki mit o plemenu Amazonki – hrabrih žena ratnica.
Biodiverzitet Amazonske prašume
Amazonski basen je bogat florom i faunom. Procenjeno je da je on stanište za 30% vrsta na svetu, od toga:
- 40 000 biljnih vrsta
- 16 000 vrsta drveća (oko 390 milijardi pojedinačnih stabala)
- 3 000 vrsta riba
- 1 300 vrsta ptica
- 430 vrsta sisara
- 1000 vrsta vodozemaca
- 400 vrsta gmizavaca
Posebno zanimljivi predstavnici raznolikosti životinjskog sveta su jaguar (Panthera onca), amazonski rečni delfin (Inia geoffrensis), zumbul ara (Anodorhynchus hyacinthinus) i žaba otrovnih strelica (Dendrobates tinctorius).
Razlozi krčenja Amazonske prašume
Promene koje su dovele do trenutne situacije u Amazonskoj prašumi su posledica neadekvatno sprovedenog razvoja. Došlo je do povećanja broja stanovnika i uključenja proizvoda poreklom sa ovog područja u globalne ekonomske tokove. Govedina, drvo, soja, minerali, nafta i gas, danas se izvoze u države širom sveta: Kinu, Evropu, SAD, Rusiju. Iako je ovaj napredak značajan, on se odigrao na štetu biodiverziteta i naseobina domorodačkih naroda.
Više od 1,4 miliona hektara šume iskrčeno je od 1970-ih. Razlozi toga su sledeći:
1. Razvoj stočarstva i poljoprivrede
Po nekim procenama, 60-70% šume u Amazonskoj prašumi iskrčeno je zbog uzgoja stoke. Povećanje broja stoke uzrokuje povećanje površina koje su potrebne za ispašu, te se šume zamenjuju travnatim područjima i savanama.
Pored toga, industrijska poljoprivredna proizvodnja predstavlja još jedan značajan razlog krčenja šuma. Osim podsticaja kojeg farmeri dobijaju od strane vlasti da se nastanjuju na ovim površinama, tome je doprineo i povećan izvoz novih vrsta soje na svetsko tržište. U vezi sa ovim, Francuska je pokazala primer dobre prakse. Kao trenutno najveći uvoznik brazilskog sojinog brašna u EU, najavila je zaustavljanje uvoza krčenja šuma. Francuski ministar poljoprivrede i hrane, izjavio je da je donet plan kojim će ova država povratiti deo svoje poljoprivredno-prehrambene suverenosti i na taj način umanjiti posredno učešće u uništenju Amazonske prašume.
2. Nelegalna seča šuma
Značajnu ulogu u deforestaciji Amazonske prašume, osim razvoja stočarstva i poljoprivrede, ima i prodaja drveća određene vrste koja dostižu visoku cenu na tržištu. Iako je seča drveća zakonom dozvoljena u određenim područjima, većina seče koja se događa u Amazonskoj prašumi to nije. Nelegalna seča šuma uključuje: korišćenje fasifikovanih dozvola, seču više od dozvoljene kvote, seču izvan oblasti odobrenih koncesijom, i krađu drveća sa zaštićenih područja. Posledice ovih radnji su narušavanje staništa biljnih i životinjskih vrsta, kao i zagađenje potoka i reka usled erozije tla tokom transporta isečenog drveća. Više o nelegalnoj seči šuma pročitajte ovde.
3. Požari
Tropske kišne šume apsorbuju ugljen dioksid u procesu fotosinteze i stvaraju kiseonik. Na globalnom nivou, Amazonska prašuma apsorbuje oko 5% godišnje emisije ovog gasa sa efektom staklene bašte. Usled sagorevanja drveća, dolazi do ponovnog oslobođenja CO2 u atmosferu, što doprinosi efektu klimatskih promena. Samo u 2019. godini, požari su opustošili preko 20 miliona hektara Amazona. Glavni razlog podmetanja požara je čišćenje površina zarad poljoprivredne proizvodnje, prvenstveno za stočarstvo i uzgoj soje. Studije pokazuju da ako se izgubi još 3 do 8% šumskog pokrivača, tada će krčenje šuma u kombinaciji sa eskalirajućim klimatskim promenama prouzrokovati propadanje ekosistema Amazona. Mapu ovogodišnjih požara možete videti ovde.
4. Klimatske promene
S obzirom na to da klimatske promene utiču na globalne meteorološke obrasce, povećanje toplijih perioda sa smanjenom količinom padavina doprineće pogoršanju požara. Procenjuje se da bi iz ovog razloga u bliskoj budućnosti veći deo Amazona mogao preći iz prašume u savanu, posebno u južnim delovima regiona. Ovakva promena bi se negativno odrazila na ekonomiju područja, ali imala i ozbiljne ekološke uticaje.
5. Loše isplanirana infrastruktura
Primer kako izgradnja infrastrukture može doprineti produbljenju ekološke krize je izgradnja Transamazonskog puta. Iako je ovaj projekat doprineo modernizaciji ovog područja, istovremeno je omogućio lakši pristup do tada nepristupačnih delova šume za dalju eksploataciju.
6. Nelegalna eksploatacija zlata
Vađenje zlata u manjim količinama koje obavljaju pojedinci ili manja preduzeća je u porastu u Amazonskoj prašumi. Ovu aktivnost prate organizovani kriminal, nasilje, trgovina kokainom, pranje novca, korupcija, trgovina ljudima i ropstvo dece. Procenjuje se da u Peruu donosi godišnji profit njenim organizatorima od 3 milijarde dolara. Najveći deo ovih operacija se odvija u udaljenim područjima, gde vlada nema sposobnost da ih nadgleda i sprovodi adekvatno upravljanje uz poštovanje propisa.
Rudarske tehnologije često su zastarele, neefikasne i opasne, bez prethodno izvršenih bezbednosnih kontrola. Da bi se zlato izdvojilo iz stene, primenjuju se hemijski procesi koji uključuju upotrebu žive, cijanida, sumpora i drugih kiselina. Procenjeno je da je u 2018. godini, u peruanski Amazon pušteno približno 185 tona žive. Sve ovo prouzrokuje višeslojne posledice na životnu sredinu. Osim deforestacije, te uništenja staništa biljnog i životinjskog sveta, štetan uticaj vrši se i na zdravlje ljudi usled zagađenja zemljišta i vode.
7. Nedostatak efikasnog upravljanja prirodnim resursima
Velika potražnja za prirodnim resursima u regionu Amazona uporedo sa nedostatakom odgovarajućeg upravljanja njima, ima za posledicu propadanje ovih bogatstava.
8. Nedostatak efikasnog sprovođenja zakona
Nedostatak efikasnog sprovođenja zakona kao sredstva za suzbijanje brojnih ilegalnih aktivnosti produbljuje i zapravo otvara prostor za nove zloupotrebe.
Očuvanje Amazonske prašume u Brazilu
Između sredine 2000. i sredine 2010. godine, ukupna stopa deforestacije u regionu Amazona opala je najviše zbog naglog pada krčenja šuma u Brazilu. U tom periodu, Brazil je uspostavio najveću mrežu zaštićenih područja na svetu. Vlada je sprovela program smanjenja deforestacije koji je obuhvatio poboljšanje sprovođenja zakona, satelitsko nadgledanje i finansijske podsticaje za poštovanje zakona o životnoj sredini. Važnu ulogu u suzbijanju ilegalnih aktivnosti imala su nezavisna državna tužilaštva. Pored toga, uspostavljen je moratorijum na dalju seču šuma za soju, a sklopljen je i Sporazum o stoci, kojim su se glavne klanice i prerađivači govedine obavezali da stoku nabavljaju samo iz područja u kojima su poštovani zakoni o zaštiti životne sredine.
Međutim, ove inicijative za zaštitu počele su da se gube na snazi sredinom 2010-ih. Veliki proizvođači stoke našli su način da zaobiđu uspostavljena pravila. Dok finansijski podsticaji za očuvanje šuma nisu bili dovoljno visoki i niti dostupni svim vlasnicima zemljišta, da bi se oni zauzvrat suzdržali od unosnijih aktivnosti koji zahtevaju krčenje šume.
Dolaskom na vlast administracija Temer i Bolsonaro dalje je umanjeno sprovođenje zakona o zaštiti životne sredine, zaštićena područja i domorodačke teritorije su lišene zaštite i tako je podstaknut širok spektar industrija (rudarska, agronomska) da nastave sa eksploatacijom prirodnih dobara. Procenjuje se da legalno, ali i nelegalno korišćenje ekosistema Amazona donosi čak 8,2 milijarde dolara brazilskoj ekonomiji.
Brazil je trenutno suočen sa izazovom uspostavljanja ravnoteže između ekonomskog rasta i očuvanja prašume Amazona. Koraci koji se mogu preduzeti za ostvarenje tog cilja nisu novi, štaviše većina njih je već primenjena u prethodnom periodu (gore opisano). To su:
- Sanacija i povećana poljoprivredna produktivnost na nekada pošumljenom zemljištu
- Proširenje područja zaštite
- Razvoj zasnovan na konceptima održivog korišćenja postojećih šuma
- Reforma zemljišne politike
- Sprovođenje zakona
Očuvanju prašume posvećene su i druge zemlje Amazonskog regiona. Prošle godine, njihovi predstavnici su se sastali u Kolumbiji i postigli sporazum o zajedničkim merama za očuvanje.
Pored toga, nedavno je pokrenut Naučni panel za Amazon (The Science Panel for the Amazon – SPA), uz podršku Mreže za održivi razvoj Ujedinjenih nacija. Objavljivanje prvog izveštaja planirano je za april 2021. godine, koji će sadržati predloge rešenja za zaštitu Amazona i sugestije o uvođenju politika upravljanja zasnovane na rezultatima istraživanja.
Domorodačka plemena i etničke grupe Amazona
Hiljadama godina unazad, Amazon naseljavaju domorodačka plemena. Neka od njih i danas žive primitivnim načinom života, bez kontakta sa modernom civilizacijom. dok su drugi prihvatili savremene tekovine, ali uporedo poštuju svoje poreklo i tradiciju. Samo u Brazilu postoji 305 etničkih grupa sa 274 jedinstvena jezika, iako ukupno gledano domoroci predstavljaju nešto manje od 1% populacije ove zemlje. Njihovo znanje o životu u skladu sa zakonima prašume i lekovitim dejstvima biljaka je od neprocenjivog značaja. Tako u brazilskom delu Amazona postoji 41 biljna vrsta koja se može koristiti za lečenje malarije.
Pored očuvanja i prenošenja znanja, stanovnici ovog područja su se ujedinili u naporima za očuvanje njihovog doma u prirodi. U tome su im se priključili pripadnici nevladinih organizacija. Na slici ispod prikazani su domorodački lideri iz Brazila i aktivisti Greenpeace-a iz Nemačke prilikom protesta tokom sastanka Odbora za održivost Foruma potrošačke robe (CGF) u Berlinu. Zahtevali su da neki od najvećih svetskih brendova, poput Nestlé-a, Unilever-a i Mondelez-a, prestanu sa učešćem u uništavanju šuma u Amazonu i širom Brazila.
Na drugom kraju sveta, u prestonici Brazila. okupilo se nekoliko hiljada pripadnika domorodačkih naroda na protestu nazvanom Free Land Camp. Ovo okupljanje se održava svake godine počevši od 2004. u organizaciji Artikulacije autohtonih naroda Brazila ili APIB sa ciljem očuvanja Amazonske prašume i pregovora sa nosiocima vlasti u vezi sa preduzetim merama po tom pitanju.
Primer hrabrosti je i Osvalinda Alves Pereira, prva Brazilka koja je dobila švedsku nagradu Edelstam za zaštitu ljudskih prava. Nagrađena je zbog nepokolebljivog stava protiv ilegalnih drvoseča tokom deset godina i odbrane lokalne zajednice u Areji, u državi Para. Kroz to mesto, u kojem se sprovodi agrarna reforma zarad očuvanja prašume, prolazi put koji vodi do zaštićenih područja Amazona. Međutim, upravo su ta zaštićena područja meta ilegalnih drvoseča. Osvaldina je osnovala žensko udruženje za obuku doseljenika o principima agrošumarstva, pružajući im tako održivu ekonomsku alternativu nasuprot radu za ilegalne drvoseče u uslovima bliskim ropstvu. Nakon odbijanja ponude da ugasi udruženje i počne da radi za drvoseče, oni su počeli da prete njoj i njenom suprugu Danijelu. Kako se ozbiljnost pretnji samo pogoršavala, bili su primorani da potraže utočište u sigurnoj kući. Nakon dobijanja nagrade za zaštitu ljudska prava, oni se se vratili na svoje zemljište, iako su se pretnje nastavile.
Značaj ekološkog aktivizma shvatili su i pripadnici mlađih generacija. Tako je dvadesetsedmogodišnji autohtoni Brazilac Erisvan Boun (Erisvan Bone), zajedno sa vršnjacima osmislio projekat Midia India 2017. Kroz ovaj projekat oni koriste društvene mreže poput Fejsbuka i Instagrama za edukaciju o brojnim autohtonim narodima, njihovoj kulturi i tradiciji. Takođe, dvadesetogodišnji Kristijan Variju (Cristian Wariu), osnovao je Jutjub kanal kao sredstvo suprotstavljanja diskriminaciji svih domorodačkih naroda.
Izumiranja koja su se desila u prošlosti (poput nestanka dinosaurusa pre 65 miliona godina), pokazala su da je potrebno najmanje 5 miliona godina da se obnovi biodiverzitet do nivoa koji je jednak nivou pre događaja koji je prouzrokovao izumiranje (veruje se da je u pitanju udar asteroida).
Uništenje Amazonske prašume koje se trenutno odvija prouzrokovano je ljudskim odlukama. Akcije koje preuzimamo danas, odrediće kakvu će prirodu planete Zemlje naslediti budući naraštaji. Vreme za promišljeno delovanje za očuvanje planete je sada.
